Дијалогот помеѓу Косово и Србија, предводен од Брисел, е заглавен. И покрај наводниот напредок во 2023 по преговорите во Охрид и Брисел, односите помеѓу двете земји продолжуваат да се влошуваат и има малку желба за напредок во двата главни града поради егзистенцијалните домашни предизвици, се вели во анализата на тинк тенкот Советничка група за политики за Балканот во Европа (БиЕПАГ). Жителите на општините со српско мнозинство во Косово се фатени на нишан, бидејќи косовските власти ги затворија паралелните институции финансирани од Белград, лишувајќи голем дел од населението од социјални бенефиции. Бидејќи застојот веројатно ќе продолжи со месеци, новиот тим на ЕУ може да игра важна улога во олеснувањето на практичните решенија на терен, спречувајќи понатамошна дезинтеграција и маргинализација на косовските Срби и другите ранливи групи.
Одобрен од Генералното собрание на ОН, дијалогот на високо ниво започна во 2011 со четири клучни цели: фактор за мир, безбедност и стабилност во регионот, да се промовира соработка, да се постигне напредок на патот кон Европската Унија и да се подобри животот на луѓето. Имаше успеси во сите области, особено на техничко ниво, но не е постигнато конечно политичко решение. Многу од околу 90-те договори сè уште чекаат (целосна) имплементација, а во изминатите години се забележува алармантен регрес, особено кога станува збор за животите на луѓето кои се најпогодени од недостатокот на нормализација. Како резултат на тоа, дијалогот функционира во кризен режим, наместо да произведува резултати на терен.
Ова особено важи за општините со српско мнозинство во северно Косово. Од 2021, владата на Албин Курти ги расформираше паралелните српски институции што ги сметаше за нелегални. Во потег инициран од Белград, косовските Срби масовно поднесоа оставки од јавни функции во ноември 2022, оставајќи ја заедницата без претставништво на национално, општинско и судско ниво, како и во полицијата. Локалните избори во четирите северни општини Лепосавиќ, Северна Митровица, Зубин Поток и Звечан беа бојкотирани, што доведе до избор на градоначалници од несрпска националност, по што следеа насилни немири. Кога терористичка група на озлогласениот српски бизнисмен Милан Радоичиќ уби полицаец во близина на Бањска во септември 2023, а српските сили се собраа на границата, се зголемија стравувањата од обновени конфликти.
Косовската влада ги сметаше паралелните институции управувани од Србија за безбедносна закана и иницираше нивно затворање. Иако прашањето за паралелните институции веќе беше адресирано во Бриселскиот договор од 2013, решенијата редовно се одложуваа. Забраната на динарот и затворањето на канцелариите за социјални бенефиции влијаат врз приближно 90 проценти од жителите на општините со српско мнозинство, без да се понудат алтернативи. ЕУ во меѓувреме го зголеми притисокот врз Приштина да иницира уште еден клучен договор, односно создавање на Здружение/Заедница на општини со српско мнозинство за да се олесни реинтеграцијата на Србите во косовските структури и да се зајакне нивното учество. Предложените статути предвидуваат значителна автономија во образованието, здравството, урбаното и руралното планирање и во економијата. Сепак, со сегашните владини кризи во двете земји, Курти и Вучиќ не се склони кон значајно ангажирање, па локалното население повторно ја плаќа цената на политичкиот ќор-сокак.
Без јасна волја од двете влади за надминување на политичкиот ќор-сокак, ЕУ како олеснувач на дијалогот се наоѓа во посебна позиција. Генерално, таа беше поуспешна во олеснувањето на спроведувањето на техничките договори отколку на политичките договори на високо ниво. Пример за тоа беше успешната интеграција на полицијата и судството во општините со српско мнозинство.
На ЕУ отсекогаш ѝ недостасувал длабок ангажман со граѓанското општество и креаторите на промени на терен, па дијалогот отсекогаш бил воден од елитата и во моментов е нивни заложник. Дополнително, едностраните потези на Приштина – од затворањето на основните паралелни институции за обезбедување социјални услуги до секјуритизацијата на северно Косово – ја влошија ситуацијата, зголемувајќи ги незадоволството и несигурноста кај заедниците кои не се мнозинство. Оваа присилна интеграција не ја олеснува лојалноста кон косовскиот систем, особено ако не се нудат одржливи алтернативи. Покрај тоа, локалните потреби не се приоритизирани од српската страна, при што Белград редовно ги инструментализира, наместо да се справува со нив. Без одговорност за дијалогот на локално ниво и одржлива стабилност на север, оваа област ќе продолжи да биде кризно жариште, како што беше во последните неколку години.
Претстојните општински избори во Косово, планирани за есен 2025, нудат можност повторно да се почне со ангажирање на локално ниво, бидејќи косовските Срби го најавија своето учество, што би можело да го прекине институционалниот застој што постои од 2022 и да ја олесни нивната реинтеграција.
