Посетата на германскиот канцелар Олаф Шолц на Белград, заедно со потпретседателот на Европската комисија задолжен за Зелениот договор Марош Шефчович, беше чудна работа, се вели во анализата на тинк тенкот Советничка група за политики за Балканот во Европа (БиЕПАГ). Однапред немаше многу известувања за самата посета или за документот што ќе биде потпишан. За време на посетата, ЕУ потпиша Меморандум за разбирање за стратешко партнерство за суровини со српската влада.
Главната цел е да се започне со проектот на „Рио Тинто“, мултинационална рударска компанија, за екстракција на литиум во долината Јадар во Западна Србија. Проектот беше стопиран од српската влада кон крајот на 2021 по масовните протести на граѓаните. Вучиќ и неговата влада прво ги отфрлија протестите и испратија насилници да ги тепаат демонстрантите. Сепак, проектот беше стопиран бидејќи се сметаше за чувствително прашање пред предвремените избори во 2022 година. Премиерката Ана Брнабиќ во јануари 2022 изјави дека „со оваа одлука, што се однесува до проектот Јадар и ‘Рио Тинто‘, сè заврши, готово е“.
Сепак, не беше готово. Вучиќ се нарече себеси „најглупавиот претседател на светот“ затоа што го запре договорот. На почетокот на 2024, Вучиќ изјави дека нема да има никакви предвремени избори во претстојниот период и владата сигнализираше дека ќе го рестартира проектот. До април, Вучиќ за „Фајненшл тајмс“ изјави дека проектот е вратен на вистинскиот пат.
Кога Уставниот суд на 11 јули одлучи дека првичното поништување е неуставно, владата веднаш го рестартираше проектот. Се разбира, содржината и времето на судската одлука се соодветна илустрација за „независноста“ на српските институции. Тука влегуваат ЕУ и Германија. Уште во 2021 година, Германија и ЕУ сигнализираа поддршка за рударскиот проект. Потпишувањето на Меморандумот за разбирање и посетата на Шолц и Шефчович се најдиректните и најјавни изрази на поддршка за рударскиот проект досега.
Од 2022 година, Србија одржа два круга парламентарни избори, и двата нарушени со сериозни нерегуларности, како и локални избори, на кои имаше масовна гласачка измама. Од 2015 година, немаше година без масовни протести против режимот на Вучиќ, вклучувајќи ги и најголемите собири во Србија од падот на Милошевиќ, во летото 2023 година.
Тврдењето на канцеларот Шолц дека проектот е „добар затоа што ќе се развива на еколошки компатибилен начин и затоа што создава економска активност и просперитет“ е сомнително. Додека Меморандумот за разбирање ја обврзува Србија на најдобрите практики еколошки, социјални и управувачки стандарди, постојат сериозни сомнежи.
Србија нема независни институции кои би можеле да го следат спроведувањето на таквите стандарди. Откако ја презеде функцијата, Српската напредна партија систематски ги презеде сите државни институции и ниту една од нив не може да дејствува независно од владејачката партија и претседателот. Така нема домашни институционални заштитни мерки. Понатаму, нема причина да се верува дека тоа ќе се промени, имајќи ја предвид централната важност на заробувањето на државата во системот на владеење на владејачката партија.
Исто така, во Србија нема простор за јавна дебата и критички гласови. Иако има неколку независни медиуми, тие немаат национален дострел и се демонизирани од медиумите контролирани од владата или се управувани од приватни бизниси блиски до владејачката партија. Секоја критика кон владејачката партија, претседателот Вучиќ или нивните клучни политики наидува на напади, кампањи за оцрнување и говор на омраза. Илјадници ботови на социјалните мрежи контролирани од владејачката партија ги засилуваат овие пораки. Така, невозможна е критичка проверка на имплементацијата на проектот во јавната сфера.
Еколошките и социјалните резултати на другите проекти во Србија се лоши. Неколку инвестиции во рударството од кинески компании резултираа со високи нивоа на загадување и услови слични на робови за увезена работна сила, и двете во спротивност со српскиот закон. Во исто време, српските власти ги заштитија проектите и нивните инвеститори. Со оглед на обемот на инвестицијата, има малку причина таа да биде различна во овој случај.
Конечно, договорот често се гледа низ погрешна геополитичка леќа. Со поврзувањето на Србија со ЕУ може да изгледа дека Србија се оддалечува од другите инвеститори и светски актери, како што е Кина. Сепак, Вучиќ ја усоврши својата геополитичка игра. Додека домашната реторика на неговите медиуми и соработници е националистичка и антизападна, тој се обидува да ја максимизира „уметноста на договорот“ со што е можно повеќе глобални актери, за да обезбеди сопствена просторија за движење. Така, режимот се обидуваше да се погрижи да има што е можно помалку надворешни услови и ограничувања.
