Të gjithë qanin brenda dhomës së shokut për 20 vjeçaren Verica Bellçovska e cila vdiq pas më shumë se dhjetë vjetëve në koma, kur u shkel në vizëbardhat në Strumicë, thotë d-r Maja Mojsova-Mijovska, drejtoresha e KARIL dhe anesteziolog me eksperiencë të gjatë dhe koordinatore nacionale për transplantim. Si mjeke e KARIL ajo përballet çdo ditë me persona të plagosur rëndë, për të cilët shpëtimi I vetëm është ndërhyrja e shpejtë dhe gjakftohtësia. Por me zbulimin e rastit të Bellçovskës nga Rusinova e Berovës, është kapluar nga emocioni, pas vdekjes së të cilës në 17 prill, në Klinikën për kardiologji për herë të dytë në shtetin tonë është kryer transplantimi i zemrës nga një dhurues që ka ndërruar jetë.
“Në sallën e eksplantimit të organeve mjekët po që ishin të pikëlluar, por në sallën e transplantimit gëzimi ishte i madh. Nuk përshkruhet dot me fjalë ai gëzim kur për herë të parë fillon dhe troket zemra”, thotë Mojsova-Miovska.
Dr Maja Mojsova-Mijovska me emocione të forta nga ato ditë të mbushura me pikëllim, gëzim, adrenalinë e stres flet me SAKAMDAKAZAM.MK mbi anën emotive të transplantimit, si t’i paraqitet tema e dhurimit të organeve familjeve që i humbin më të afërmit, për procedurat mjekësore, ligjshmërinë, si dhe për ngritjen e vetëdijes.
Mjekët i përkulen vajzës së re familja e së cilës ka vendosur t’i donojë organet e saj. (Foto: Fejsbuk profili I Venko Filipçes)
Bellçovska u dërgua në Qendrën Emergjente të KARIL me gjakderdhje të brendshme të trurit, gjatë së cilës iu nënshtrua një operacioni dhe pas një trajtimi të shkurtër në kujdes intensiv dhe përjashtimit të qetësimit, mjekët konfirmuan vdekjen e trurit. Pas këtij diagnostifikimi, familja pranoi t’i dhuronte zemrën, veshkat dhe indet e kockave të vajzës. Zemra e vajzës ia zgjati jetën 22-vjeçarit Ile Strezoski nga fshati tetovar Bërvenica, ndërsa organet e tjera shpëtuan të paktën edhe dhjetë pacientë të tjerë.
“Emocionet e mia janë shumë të forta, më besoni, është shumë e vështirë që kur sheh një tragjedi të fikësh emocionet e tua. Biseda nuk mund të jetë e lehtë. Mundohem të qëndroj profesionale, por në mënyrë të pashmangshme prekemi nga ndjenjat e atyre që humbin një anëtar të familjes. Kur bëhet fjalë për jetë të re, ne jemi gjithmonë më emocionalë. E gjithë dhoma e shokut qau për vajzën. Afrohemi me familjet dhe vazhdojmë edhe sot e kësaj dite të jemi të afërt. Transplantimi kërkon që të prekim pjesët më njerëzore te personat kur u shpjegohet e gjithë historia dhe njerëzit e kanë këtë anë – pra anën njerëzore.T’u themi atyre se i dashuri i tyre nuk do të jetojë më, ai ka vdekur, por ajo pjesë e tij do të jetojë në një tjetër, se do të shpëtojë një jetë tjetër. Nuk ka shpresë më të madhe për diçka të mirë pas një humbje kaq të madhe dhe mendoj se kjo është ajo që i bën familjet të vendosin. Në atë moment, ajo pjesë e të dashurit të tyre vazhdon të jetojë dhe kjo është mënyra e vetme që dikush të vazhdojë të jetojë, pa njohur njerëzit në fjalë. “Kjo është shkalla më e lartë e filantropisë,” thotë Mojsova-Mijovska.
Ne nuk kërkojmë nga familjet që të përcaktohen përnjëherë. I lëmë që të kalojnë pikëllimin e tyre.
Duke shpjeguar procedurën, Dr. Mojsova-Mijovska thotë se vdekja në tru më së shpeshti shkaktohet nga aksidente trafiku, kur pacienti është ose në këmbë ose me motor. Vdekja e trurit mund të ndodhë edhe për shkak të gjakderdhjes së brendshme të trurit, aneurizmës, hipertensionit, si dhe ndryshimit dhe trombozës së enëve të gjakut.
. Ne do të donim t’i shpërtonim të gjithë, por ndonjëherë kjo nuk është e mundur. Këto janë momente trishtimi.
“Problemi me trurin është se nuk ka mundësi rigjenerimi dhe atë që shkatërrohet në tru nuk mund ta rikthejmë, sidomos gjakderdhje të tillë që ngjesh të gjitha strukturat e trurit dhe shkatërron të gjitha qendrat. Është e rëndësishme sepse truri është piloti i avionit. Domethënë, ne nuk mund të jetojmë pa një tru. Pavarësisht se zemra punon automatikisht, por të gjitha qendrat vitale të jetës janë në tru dhe nëse ato vdesin, nuk ka jetë. Kjo do të thotë vdekje. Dhe kur bëhet fjalë për vdekjen e trurit, për fat të keq do të thotë vdekje. Le të mos e ngatërrojmë këtë fjalë me koma. Gjë tjetër është koma cerebrale në të cilën shihen rezultatet, pastaj reflekset, pastaj pacienti përparon, sepse kemi nxjerrë shumë pacientë nga koma. Por kjo nuk është vetëm koma, është vdekje e trurit. Kur bëhet fjalë për faktin se ne kemi vlerësuar se në thelb nuk ka veprim të trurit, na duhet të bëjmë teste. “Sepse nëse nuk bëjmë analiza, nuk mund të dëshmojmë se është kështu”, thotë mjeku.
Këto janë teste klinike që kontrollojnë të gjitha reflekset që drejtohen nga truri. Këto teste kryhen pranë shtratit të pacientit, dmth të kujdesit intensiv, sepse asnjë vdekje në tru ose gjendje kome nuk mund të jetë jashtë kujdesit intensiv. Nëse pacienti është jashtë, ai ka vdekur. Këta pacientë janë në një aparat respirator dhe funksionet e tyre mbështeten nga ilaçet vazhdimisht në mënyrë që ata të mund të mbajnë organet, por qëllimi kryesor i mjekëve është të mbajnë trurin dhe të shpëtojnë atë që mundet nga truri. Fatkeqësisht, thotë ajo, nuk është gjithmonë kështu, ata nuk mund të bëjnë më shumë se kaq. Testet janë shumë të rëndësishme dhe tregojnë se cila është situata, këto janë testet e para dhe nuk janë përfundimtare. Në tre deri në gjashtë orë, bëhen testet e dyta që janë të ngjashme me ato të mëparshme, por ka një thellim të vogël, ata shqyrtojnë qendrën e frymëmarrjes, që do të thotë se qendra e frymëmarrjes do të ketë një nxitje për të punuar. Nëse nuk ka stimul, kjo do të thotë patjetër vdekje e trurit, sepse ajo qendër është më e ndjeshme ndaj dioksidit të karbonit që kemi në gjak.
“Nëse ajo qendër është ngritur, kjo do të thotë se nuk është vdekje e trurit dhe ndoshta, po, ai pacient mund të mbetet me shumë pasoja, por në thelb nepunojmë që ta shpëtojmë.” Këto ekzaminime zakonisht kryhen nga koordinatorët e spitalit. Unë jam koordinatori shtetëror, dhe për fat të mirë nën mua janë shtatë koordinatorë spitali. Më parë ishim dy ose tre. Ata i kryejnë këto teste në prani të të gjithë mjekëve të kujdesit intensiv. “Duhet të ketë dëshmitarë që këto teste të bëhen siç duhet,” tha ajo.
Më pas caktohet një angiografi për të ekzaminuar enët e gjakut në të gjithë trurin për të parë nëse ka ndonjë qarkullim. Ata e caktojnë atë në periudhën tjetër pasi do të bien dakord me Institutin e rrezeve X.
Mjeku thotë se edhe me ekzaminimet klinike ata tashmë e kuptojnë gjendjen, por siç thuhet dhe në Ligj, dhe ata gjithashtu mendojnë se angiografia duhet të bëhet sepse është e dukshme, jo vetëm për mjekët, por edhe për familjen, nëse duan të shohin.
Pastaj formohet një Komision nga Ministria e Shëndetësisë, këta janë tre mjekë, më së shpeshti një neurokirurg, një neurolog dhe një anesteziolog, të pavarur, të cilët nuk kanë marrë pjesë në trajtim. Me të gjitha këto teste, ata konfirmojnë se është vdekje truri. Kur Komisioni mblidhet, është momenti kur pacienti shpallet i vdekur.
Maja Mojsova-Mijovska (djathtas) me ekipin e saj prej koordinatorëve spitalor dr Biljana Andonovska dhe dr Vesna Duneva. Vjet ne 23 maj në Klinikën për kardiokirurgji në Shkup, pas 6 orëve të operimit, u krye transplantimi i zemrës së re në trupin e pacientit 54 vjeçar. (Foto: M.Mojsova-Mijovska)
Koha në të cilën Komisioni mblidhet është nganjëherë shumë e shkurtër, gjatë orëve të natës, ku më shpesh janë ekipet e detyrës që nuk kanë pasur lidhje të drejtpërdrejtë me gjendjen e pacientit, as për pranimin, as për operacionin, as për kujdesin intensiv.
“Zakonisht shkon shpejt, ne kemi bashkëpunim të mirë me Institutin e rrezeve X dhe në fakt i përpunojmë ato gjëra shpejt dhe Komisioni mblidhet shpejt. Përafërsisht pesë deri në gjashtë orë përfshirë analizat e dyta duhet të ketë një kohëzgjatje nga testet e para klinike në të dytat. Për shtatë apo tetë orë ne jemi gati me diagnozën dhe përfundimin se kemi të bëjmë me vdekje të trurit. Ndër të tjera, ne duhet të dimë se çfarë lloj pacienti është nga më parë, për të njohur gjendjen e tij të mëparshme. “Nëse ka sëmundje malinje, ne duhet të përjashtojmë shumë sëmundje që nuk mund të shkojnë në favor të dhurimit të organeve,” tha Mojsova-Mijovska.
“Kur ta vërtetojmë këtë, ne i kërkojmë familjes të vijë dhe të flasë, së pari, fatkeqësisht, për t’i treguar atyre lajmin e trishtuar. Ne nuk flasim menjëherë për dhurimin e organeve, por zakonisht flasim për të gjitha testet që kemi bërë dhe si kemi ardhur në diagnozën e vdekjes së trurit në mënyrë që ata të kuptojnë. Disa familjeve u kemi treguar angiografi. Në familje, edhe në vendin tonë, shpresa vdes e fundit. Ne do të donim t’i shpëtonim të gjithë, por ndonjëherë kjo nuk është e mundur. Këto janë momente trishtimi. Ne kemi përjetuar trishtim si për pacientët e moshuar dhe për të rinjtë, veçanërisht fëmijët, trishtimi i familjes është i papërshkrueshëm. Mos mendoni se nuk na prek, përkundrazi, na prek shumë dhe ne kalojmë nëpër emocione të ndryshme, emocione të rënda dhe bashkëndjejmë me familjen. Tjetra, ne diskutojmë opsionet që mund të jenë të disponueshme pas vdekjes dhe si do të dëshironim të vepronim. Sipas ligjit, brenda gjashtë orësh familja duhet të vendosë nëse do të dhurojë apo jo. Nëse jo, për gjashtë orë duhet të ndërpresim të gjitha procedurat e trajtimit, gjithçka që stimulon zemrën, presionin e gjakut, veshkat, këto janë ilaçe që përdorin anesteziologët. Kjo është pjesa juridike “, thotë Mojsova-Mijovska.
Ajo thotë se është shumë e vështirë në momentin kur e dinë që dikush afër tyre ka vdekur, që familjet të përcaktohen se duan të dhurojnë.
“Ne u lëmë kohë në pikëllimin e tyre, të shohin opsionet. U ofrojmë pije freskuese, të dalin në ajër. “Ata qajnë jashtë dhe më besoni, ne qajmë në zyrë, fshehurazi, emocionet janë shumë të forta”, tha mjeku.
Ligji thotë se pëlqimi kërkon dy të tretat e familjes, nëse familja e ngushtë përbëhet prej tre personash, dy fëmijë dhe një bashkëshort, atëherë të paktën dy duhet të bien dakord.
“Në këto raste, familjet e Bellçovskës dhe Emilija Dinevës vitin e kaluar, të gjithë ranë dakord. “Ata vendosën brenda gjysmë ore që do të dhuronin organet,” tha Mojsova-Mijovska.
Cilësia e organit është shumë e rëndësishme, nuk mjafton vetëm të merret.
Ky nuk është fundi i historisë, mjekët gjithmonë u thonë atyre se do të gjejnë marrës të përshtatshëm të organeve, gjë që nuk është gjithmonë e lehtë edhe pse ata kanë listat. Përfituesit duhet së pari të kenë llojin e duhur të gjakut ose grupin e përputhshëm të gjakut. Së dyti, për organe të ndryshme, kriteret janë të ndryshme, kur bëhet fjalë për zemrën, madhësia e zemrës, madhësia e pacientit dhe perimetri i gjoksit janë të rëndësishme. Enët e gjakut duhet të jenë të pajtueshme që zemra të akomodohet.
Mundohem të qëndroj profesionale, por në mënyrë të pashmangshme prekemi nga ndjenjat e atyre që humbin një anëtar të familjes.
Marrësit më të përshtatshëm zgjidhen nga programi kompjuterik, nganjëherë dhjetë, herë gjashtë pacientë, nga të cilët duhet të zgjidhen më idealët sipas tipizimit më të afërt të HLA. Kjo tregon pajtueshmërinë e organeve në lidhje me imunitetin e indeve në mënyrë që të mos ketë refuzim të organit.
Dhuruesi i ndjerë mund të dhurojë kornea, mushkëri, zemër, mëlçi, pankreas me veshka, zorrë, fragmente kockash.
“Kjo zhvillohet në një kohë që më duket si një përjetësi, derisa të gjejmë pacientët e duhur për organin e duhur. Në të njëjtën kohë, ne koordinojmë tipizimin e HLA, si dhe Institutin e Transfuziologjisë dhe Klinikën e Nefrologjisë, e cila fton pacientë që e dinë se mund të thirren, por jo të përzgjidhen në rrethin më të ngushtë. Korona na hodhi poshtë mundësinë e melçisë së zezë. Për zemrën janë më të përshtatshmit ata që ndodhen më lartë në listë, të cilat kanë prognozën më të keqe në të ardhmen e afërt dhe që janë në përputhje me llojin e gjakut dhe strukturën e pacientit dhe dimensionet e zemrës”, thotë Dr. Mojsova-Mijovska shton se bëhen analiza mikrobiologjike, serologjike për bakteret dhe infeksionet.
“Është shumë e rëndësishme që dhuruesi të mos transmetojë sëmundje ngjitëse te pacienti. Të mos jetë një kundërindikacion për trajtimin, por të dihet se ato ekzistojnë dhe si do të zhvillohet periudha pas operacionit. Mund të ketë një tregues pozitiv në fyt, hundë, infeksion të traktit urinar, por ne i dimë shkaqet dhe këto janë gjëra që mund të trajtohen. Përjashtohen keqdashjet, si dhe sëmundjet autoimune. Një pacient me kovid mund të jetë një dhurues, por ne duhet të shohim se sa dëm ka bërë korona. Kjo është arsyeja pse unë them se jo çdo vdekje në tru është një dhurues i mundshëm ”, thotë Mojsova-Mijovska.
Bëhen thirrje telefonike pa fund gjatë gjithë natës, bëhen miliona telefonata dhe kur pothuajse bëhen, kur i njohin pacientët, atëherë kryhet një operacion dhe kërkon koordinimin e të gjitha ekipeve. Gjatë asaj dite, si ilustrim, ajo thotë se ka bërë 120 thirrje telefonike dhe e ka karikuar telefonin 3 herë.
Implantimi zakonisht bëhet në Klinikën e Urologjisë. Organet e hequra gjithashtu kanë një jetëgjatësi, zemra duhet të transplantohet sa më shpejt që të jetë e mundur brenda katër orëve.
“Ne jemi me fat që gjithçka është në Klinikë dhe jemi të koordinuar me Kardiokirurgjinë kur ata fillojnë punën atje. Ky sinkronizim është i nevojshëm sepse heqja dhe futja e zemrës është një moment stresues. Veshkat mund të transplantohen për 12 deri në 24 orë, por është më së miri në periudhën më të shpejtë kohore. Fragmentet e kockave janë në fund. Kërkon shumë përqendrim dhe qasje ekipore. Kur telefonuam Ilen rreth orës 20, ai tha se do të vinte menjëherë. Në të gjitha kontaktet që bëmë, na duhej të njoftonim policinë pasi kishte filluar ora policore. “Pacientët janë shumë të gatshëm kur e dinë se nuk kanë zgjidhje,” tha Mojsova-Mijovska.
I gjithë ky proces është i pamundur pa mbështetjen institucionale, tha ajo.
“Mbështetje e madhe është Ministri i Shëndetësisë Venko Filipçe me të cilin jemi kolegë. Ai është pjesë e jona sepse si neurokirurg ishte gjithashtu pjesë e ekipeve për të provuar vdekjen e trurit dhe e njeh mirë të gjithë procesin e punës. “Mbështetja e tij për formimin e ekipeve të përziera shëndetësore publike dhe private ka çuar në pajisjen e ekspertizës dhe një pune ekipore të jashtëzakonshme që sjell qartë sukses.”
Ne kemi nevojë për arsimim në mënyrë që njerëzit të dinë se për çfarë regjistrohen
Në vitet e fundit, thotë ajo, vetëdija e publikut për dhurimin e organeve është rritur, veçanërisht pas transplantimit të parë të zemrës të vitit të kaluar nga Emilia Dineva më 23 maj. Gjithnjë e më shumë, qytetarët këto ditë në rrjetet sociale pyesin se çfarë duhet të plotësojnë për të deklaruar se duan të dhurojnë organe pas vdekjes.
Ligji nuk do të bëjë transplantimin. Transplanti kryhet nga mjekët me pëlqimin e familjeve. Kur kemi një vetëdije të lartë, atëherë mund të flasim për ndryshimin e ligjit.
“Asgjë nuk duhet të plotësohet. Sipas ligjit, ne të gjithë jemi dhurues, përveç nëse gjatë jetës së një noteri deklarojmë se nuk duam të dhurojmë organe. Familjet vendosin. Kur më pyesin: “E nëse familja nuk përcaktohet dot?” Jo, kjo është çështje për të cilën diskutohet në shtëpi. Familja ime e di pozicionin tim. Kjo është trashëgimia ime. Është njëlloj si të mos i bindesh vullnetit të dikujt. Ligji përcakton ligjërisht transplantimin, në mënyrë që të mos ndodhë ajo që është më e frikshme, shitja e organeve. “Por fakti që familja bie dakord të dhurojë organe ka më shumë peshë se çdo gjë tjetër”, tha Dr. Mojsova-Mijovska.
Lidhur me mendimet nëse duhet të kemi një sistem si SHBA me një kartë donatori, ajo thotë se nuk është kundër, por nuk mendon se është thelbësore për dhurimin e suksesshëm të organeve.
“Kroacia dhe Spanja kanë të njëjtin ligj si ne, dhe ata ende kanë një shkallë më të lartë të organizimit sesa Shtetet e Bashkuara, të cilat kanë një sistem karte. Në Kroaci norma është 47 përqind, në SH.B.A. 42. Unë mendoj se është shumë herët për të parë nëse i kemi shteruar mundësitë e këtij ligji. Shtetet e Bashkuara kanë një kartë e cilat marret me patentën e shoferit në moshën 16 vjeç. Ne së pari kemi nevojë për arsimimin e mjekëve amë. Nuk jam dakord që do të kemi një normë më të lartë nëse kemi një kartë donatori. Ligji për transplantimin është shumë i rëndësishëm sepse përcakton kornizën ligjore. Por gjëja më e rëndësishme është ndërgjegjësimi i qytetarëve “, thotë Dr. Mojsova-Mijovska e cila ka kaluar trajnime në Zagreb dhe Barcelonë për menaxhimin e një sistemi transplantimi.
“Ndoshta në kohën e duhur do të marrim një kartë dhurimi, por jemi në fillimet e punës për të ngritur vetëdijen – të kuptojmë çfarë do të thotë vdekje e trurit, çfarë do të thonë parimet e dhurimit të organeve. Ligji nuk do të bëjë transplantimin. Transplanti kryhet nga mjekët me pëlqimin e familjeve. Kur kemi një vetëdije të lartë, atëherë mund të flasim për ndryshimin e ligjit. Ne kemi nevojë për atë arsim, që kur qytetarët nënshkruajnë atë kartelë, ata duhet të dinë se çfarë po nënshkruajnë. Nëse qytetarët nuk e kuptojnë problemin dhe parimet e dhurimit të organeve kur u kërkohet të nënshkruajnë kartën e dhuruesit, ka shumë të ngjarë që ata të përgjigjen jo. “Unë mendoj se ngritja e vetëdijes është thelbësore për dhurimin e suksesshëm të organeve, jo vetë ligji,” tha Dr. Mojsova-Mijovska.
Krahasuar me transplantimet në vendet myslimane, ajo thotë se Irani ka një normë të lartë, por ligji i tyre thotë se të gjithë janë dhurues dhe trupi i përket shtetit, ndërsa në Turqi është ende në zhvillim.
“Transplantimi nuk njeh fetë”, thotë Dr. Mojsova-Mijovska.
B. NESTOROSKA
