Алигиери, Молиер, Толстој, Тургењев, Писарев, Прличев, Вазов, Раковски се автори кои се читале и за чии дела се разговарало во женските друштва во Македонија од 19. век и почетокот на 20. век, се вели меѓудругото во книгата „Жени во македонската книжевност од 19 век“ од Славчо Ковилоски, во издание на Институтот за македонска литература. Книгата, за првпат во македонската книжевна наука, на едно место нуди биографии на досега непознатите или малку познати македонски жени со кои започнал развојот на македонското женско творештво („женско писмо“).

На таков начин, вели авторот, се надминува сликата за немоста на македонските жени и ним им се овозможува како авторки да го заземат своето место во македонските книжевни канони.

Ковилоски ни рече дека на проблематиката со женското творештво и воопшто со женското прашање во 19. век работи повеќе од десет години и како резултат на таа работа, во 2018 излезе книгата „Македонското женско творештво во 19. век“, а оваа година „Жени во македонската книжевност од 19. век“.

Книгата ја издаде Институтот за македонска литература

„Женските друштва во 19. век имале просветен, револуционерен и хуманитарен карактер. Помагајќи им на другите жени да се образоваат, помагајќи им на мажите во револуционерната борба и конечно, помагајќи им на сите засегнати, без разлика на пол и возраст, во нивните хуманитарни акции од собирање храна до раководење со болници, каде што лекувале без пари, се здобиле со симпатиите на јавноста. Своевремено, некои од овие женски друштва биле добропознати, некои останале во тајност, но подоцна, благодарение на промената на општествено-политичките услови се појавиле голем број сведоштва, кои ја потврдувале нивната дејност. Врските што ги одржувале со странските конзулати во Битола и во Солун (Јакубовски, Максимов, епископот Бенети), со македонската колонија во Цариград и со други градови само го покажуваат опсегот на нивните контакти“, вели авторот.

„Преплетувањето на книжевното со револуционерното, и обратно, било постојано и така биле изградени најголемиот број македонски женски друштва. Како најилустративен пример за заемноста на книжевното и револуционерното ќе ја земеме книжарница на Иван Хаџи-Николов, инаку еден од основачите на Македонската револуционерна организација во Солун, 1893 година, сместена во т. н. Француски кварт, која станала место за собирање на трговци, учители и ученици, кои одејќи да купуваат книги ги пренесуваат и идеите на револуцијата од Солун во внатрешноста. Заедно со тоа, учениците, значи и ученичките, особено по Грчко-турската војна (во 1897), целосно беа придобиени од таа школа за бунт. Што се работело и какви книжевни четива биле популарни, можеме да согледаме од задолжителните лектири според тогашните образовни програми, како и од побарувачката, нарачките и рецензиите во печатот. Женските друштва располагале со богата архива на весници, како Читалиште, Право, Македонија и други, а подоцна и изданијата на Коне Самарџиев печатени во Солун, пред сè, Книжици за прочит и Календарче Св. Кирил и Методиј, а потоа Културно единство, Искра итн“, се вели во книгата.

Прво четиво со кое доаѓале во допир и кое се користело на првите средби на друштвата биле учебниците: буквари и читанки. Подарени или купени преку разни канали од Србија и Бугарија, на српски и бугарски јазик, но дел од нив напишани и на македонските наречја (од Димитар В. Македонски, Кузман Шапкарев, Ѓорѓија Пулевски итн.), овие книги ја претставувале основата врз која подоцна се граделе вкусовите на читателките.

Од особена важност за унапредување на навиките за читање и за изградување на вкусовите биле хрестоматиите, односно печатените збирки од избрани делови од познати книжевни дела. Кај нас се користеле хрестоматии напишани од српски и бугарски автори, но и од македонски автори – Климент Караѓулев, Димитар Мирчев и други.

„Бидејќи за вкусовите не се дискутира, ќе се повикаме на графичките записи на хрестоматијата од авторите Д. Мишев и С. Костов, која ѝ припаѓала на Анастасија Милошова од Прилеп. За да ги означи значајните автори и дела (оние што таа ги сметала за вредни или наложени од учителите), таа ги означувала знаците плус (+), икс (х) 47 или зборот ‘тоа’, како на пример, ‘Татко и две ќерки’ од Езоп (стр. 75), ‘Двете лисици’ од Фенелон (стр. 80 – 81), ‘Домашниот живот на Лутер’ од Грубе (стр. 104 – 105), ‘Цинцинат’ според Ролен. Според она што можеме да го видиме од понатамошното прелистување на учебникот, можеме да извлечеме заклучок дека афинитетите на Милошова биле насочени кон басните и кон биографиите, односно расказите на познатите личности од историјата“, пишува авторот.

Ракопис од Анастасија Милошова. (Фото: С. Ковилоски)

Читањето на Алигиери, Молиер, Толстој, Тургењев, Писарев, Прличев, Вазов, Раковски и др. било составен дел од дружбите на помладите членки. Притоа се повторувале нивните биографии и се анализирале нивните дела со практична примена на употреба на термините од теоријата на литературата, како што се: епитети, метафори, хиперболи, градации и сл.

Според Ковилоски, доволно е да се фрли еден поглед кон наставните содржини и кон записите во тетратките на ученичките од тоа време за да се потврди нашето мислење дека се обрнувало сериозно внимание тие да се здобијат не само со основни информации, туку и со позадлабочени анализи на делата на Данте со неговата „Божествена комедија“, Торквато Тасо со „Ослободениот Ерусалим“, Јохан Волфганг Гете со „Фауст“ и др. Популарна била книгата „Порт Тараскон“, односно „Татаринот од Тараскон“ од Алфонс Доде, „Воздишки“, лирски песни од Тантал, „Насила оженет“ од Молиер, „Клетници“ од Виктор Иго, како и преводите на Неколку статии за сегашната положба на жените (1890) и „Жената во Соединетите Држави “(1894) во издание на печатницата на Спиро Гулапчев.

„Со сигурност можеме да кажеме дека овие автори и дела биле нивни примери за тоа како се пишува: како се раскажува, како се опева, како се водат дијалози и сл. Женските друштва во Македонија во 19. век и почетокот на 20.век се појавиле благодарение на еманципацијата на македонските жени во јавниот живот. Со нивната појава, во голема мера се врзува и појавата на македонското женско авторство од овој период, па токму затоа нив ги сметаме за исклучително важни воопшто за унапредување на статусот на жените во тогашните општества. Без разлика дали биле книжевни, револуционерни или хуманитарни, овие друштва биле првите знаци на организирано женско движење, кое пред себе имало јасно поставена цел: учество во јавниот живот и унапредување на сопствените знаења“, вели Ковилоски.

За тоа како течела работата во однос на собирањето на документи, податоци, Ковилоски вели дека кога се работи за област во книжевноста за која многу малку се знае, работата оди малку побавно отколку вообичаено. Најважна е подготовката на методологијата за работа.

„Притоа се регистрираат сите места каде што се сомневаме дека може да пронајдеме материјали. Тоа ги вклучува архивите не само во Македонија, туку и во странство. Истото важи и за приватните архиви, со тоа што овој процес е побавен и треба многу повеќе време да се пронајдат луѓе коишто се подготвени да го споделат своето семејно наследство. Впрочем, на последните страни на двете мои книги кои се однесуваат на македонските жени од 19. век дадена е литературата и изворите и таму се наведени бројните архиви што сум ги посетил и каде што сум пронашол материјали. А има уште толку архиви што сум ги пребарувал и не сум пронашол ништо. Затоа, откривањето на макар и едно ливче на кое во ракопис има некаков значаен запис е вистинска радост и бесценето богатство за истражувачот“, ни рече авторот.

Во книгата се дадени биографиите и се анализирани делата на Славка Динкова, Митра Миладинова, Царевна Миладинова-Алексиева, Евтимица Јанчева, Анастасија Милошова, Евгенија Јанчулева, Јанка Каневчева, Марија Зрнева, Султана Чикмакова и Олга Маџарова. Исто така, накратко е даден осврт и кон записите, говорите и пеењата на монахињата Параскева, ученичката Параскева Димкова и Дафа Цепенкова, сестра на Марко Цепенков. Како посебни прилози на крајот од книгата, за првпат се изнесени делови од нивните творештва, со цел од прва рака читателите да се запознаат со нивните идеи и стил на пишување. Така, свое место тука ќе најдат повеќе статии, првата полемика водена од македонска жена, првиот расказ, епистоларија, како и првата пиеса и песна пронајдени во ракопис во приватен архив. Сите понудени дела се преведени или адаптирани според правилата на стандардниот македонски јазик. На крајот на книгата се дадени прилози во вид на фотографии на авторките и факсимили од нивните објави и ракописи.

„Во иднина треба да се појават резултатите и истражувањата поврзани со македонските жени и фолклорот. Работата нема крај“, вели тој.

Б. НЕСТОРОСКА