Надгробната плоча на гробот на Тодор Паница, учесник во македонското ослободително движење и еден од основачите на ВМРО (Обединета), е донесена во Музејот на Македонија, благодарение на Петар Кајевски, Дарко Стојанов и Марија Милчин, Македонци кои живеат во Виена. Неверојатната приказна за патот на плочата од Виена до Скопје, за САКАМДАКАЖАМ.МК ја раскажа Кајевски, кој работи како менаџмент и ИТ консултант во Виена.

„Наместо да заврши како подлога за асфалт или да биде во Националниот историски музеј во Софија, плочата ќе биде дел од колекцијата на Музејот на Македонија“, ни рече Кајевски.

Следен чекор е истражување за имињата на „серските другари“ кои, како што пишува на плочата, го подигнале гробот на Паница во Виена. (Фото: К. Попов)

Паница бил убиен во Виена во 1925 за време на претставата „Пер Гинт“ во виенскиот „Бургтеатар“ од Менча Карничу, која подоцна му станала сопруга на Ванчо Михајлов. Роден 1879, Паница е учесник во македонското ослободително движење, член на Македонската револуционерна организација, приврзаник на Серската група, еден од организаторите на Народната федеративна партија и еден од основачите на ВМРО (Обединета).

Тој е погребан на Централните гробишта во Виена, а правото за користење на гробот истекло во 1991. Гробовите со истечени гробни права се толерираат неколку години, но потоа се затвораат, а надгробните споменици се продаваат, да бидат употребени за нови надгробни споменици или како градежен материјал.

Марија Милчин, конзерваторка на објекти од камен, безбедно ја извадила плочата. (Фото: П. Кајевски)

По некоја случајност, гробот бил поштеден од правилата речиси две децении, и бил обележен со црвен „икс“, знакот за претстојно отстранување, дури некаде во 2019 или 2020 година.

Знакот го привлекол вниманието на новинарот Отмар Лаходински, кој напишал текст за Паница во весникот „Ди пресе“.

Директорот на Музејот на Северна Македонија Илија Цурев (во средина) денеска кажа дека е особено благодарен за донацијата и дека плочата ќе биде дел од збирката од Музејот. (Фото: К. Попов)

„Никогаш претходно не го забележав белиот надгробен споменик што го открив на Денот на сите светци на Централните гробишта во Виена, близу гробот на моето семејство. Но, овојпат тој имаше црвена белешка за неговото претстојно отстранување. Тука почива Тодор Паница, кој почина на 8 мај 1925 година, пишува на гробот, а местото на смртта е Бургтеатар, Виена… Гробот на Тодор Паница наскоро ќе биде затворен. Бугарскиот амбасадор Иван Стојанов Сираков, кој ме извести за ова, во меѓувреме го посети гробот и сега чека инструкции од Министерството за надворешни работи во Софија. Тој размислува да ја демонтира белата надгробна плоча и да ја премести во музеј во Софија. Доколку неговиот колега од Северна Македонија не изнесе некакви претензии“, пишува познатиот австриски новинар во 2020.

Дарко Стојанов е историчар, проектен соработник во Австриската академија на науките, поранешен истражувач во Институтот за национална историја во Скопје. Минатата година заедно со Кајевски на Виенските гробишта разгледувале гробови поврзани со Македонија и регионот. Стојанов го забележал гробот на Паница за чие убиство читал многу од неговото доаѓање во Виена. И Кајевски бил добро запознаен со ликот на Паница – неговото убиство бил дел од репертоарот на историски приказни кои му ги раскажувал дедо му.

Кајевски решил да го спаси гробот на Паница од уништување, но првите обиди и контакти со Виенските гробишта биле неуспешни. Се обидел да добие помош од македонските институции преку неофицијални контакти, но и покрај позитивните реакции ништо не се случило од државна страна – тековните проблеми со Бугарија често биле наведувани како причина. Сепак, упорноста во справувањето со австриската бирократија се исплатела, и Кајевски не се размислувал многу кога конечно добил понуда да ги преземе гробните права, под услов да ја плати заостанатата гробарина.

„Наместо да заврши како подлога за асфалт или да биде во Националниот историски музеј во Софија, плочата ќе биде дел од колекцијата на Музејот на Македонија“, вели Кајевски. (Фото: К. Попов)

„Пријатели од Виена се понудија да ги споделат трошоците, но решив сѐ да платам и спасувањето да го посветам на споменот на дедо ми и баба ми Атанас и Јулка Мишкови и нивното учество во борбата против бугарските и германските окупатори во Куманово“, ни рече тој.

Кајевски неодамна одлучил да ја донира плочата во Македонија. Стојанов го поврзал со Илија Цурев, директор на Музејот на Северна Македонија, кој ја примил идејата со воодушевување. Цурев, пак, го поврзал со Марија Милчин, која Кајевски ја познавал, но не знаел дека по струка е конзерваторка на објекти од камен, вработена во Универзитетот за применети уметности во Виена. Со помош на Милчин, плочата била стручно извадена, а дозволата за извоз од Австрија брзо добиена. Милчин веднаш се понудила да изработи копија на плочата која ќе се постави на споменикот во Виена, како замена за оригиналот однесен во Скопје. За Паница и Милчин имала лична приказна. Имено, нејзиниот татко, познатиот режисер и професор Владимир Милчин, е голем познавач на историјата, вклучувајќи ја и приказната за атентатот на Паница, па при една негова посета на Виена, во Бургтеатарот заедно ја барале ложата во која бил убиен Паница.

Ангажманот на тројката околу Паница не завршува со донацијата во Музејот. Следен чекор е истражување за имињата на „серските другари“ кои, како што пишува на плочата, го подигнале гробот на Паница во Виена.

Б. НЕСТОРОСКА