Со оглед на климатските промени, важно е да се потсетиме на основните причинители на екстремните појави, кои со текот на времето се наметнуваат како сè почести климатски тренд. Исцрпената почва и намалените природни ресурси сѐ почесто не можат да апсорбираат дури ни обични количини на врнежи, што создава ризик од поплави, додека за штетните последици од суша за земјоделието, шумите и екосистемот најчесто се зборува дури кога проблемите станат неизбежни.

Бидејќи сушите оставаат последици врз земјоделието и системот за снабдување со вода, а за време на летните месеци го отежнуваат гасењето пожари, поставува се прашањето – дали Црна Гора доволно сериозно реагира и ги користи искуствата на граѓаните кои веќе почувствувале последици?

„Ништо повеќе не се исплати да правиш“

Земјоделецот Неѓељко Бечиќ од Зета, со години се бори со хроничен недостаток на вода, а ова лето, вели, претрпел најголеми загуби досега. И покрај системите за наводнување и големите вложувања, приносите му се преполовени, трошоците се зголемени, а продажбата несигурна – па размислува целосно да го напушти земјоделието.

„Ова лето приносите ми се намалени најмалку 50 отсто. Садам цреши, смокви, сливи, маслинки и мандарини. Имам систем капка-по-капка и поставив топови за наводнување. Вода добивам од бунар, користев и системи за оросување, но ништо од тоа не беше доволно за ова лето“, вели за ЦДМ Бечиќ.

Земјоделецот Неѓељко Бечиќ од Зета, со години се бори со хроничен недостаток на вода, а ова лето, вели, претрпел најголеми загуби досега. (Фото: ЦДМ)

Тој наведува дека порано климатските услови биле подобри, додека денес високите температури и честите суши ги уништуваат насадите.

„Се мачев – од хектар пченка не собрав ни три тони, а и тоа беа мали колци. Минатата година беше малку подобро, но повторно недоволно. Вложуваш големи средства, а резултатот го нема. Си реков дека повеќе нема да работам“, револтирано вели Бечиќ.

Тој бара помош од државата, вклучувајќи укинување на акцизата на гориво и субвенции за системи за наводнување.

„Ако платив илјада евра за систем, нека ми вратат барем 30 отсто. Државата, според мое мислење, не ги препознава сушите како проблем. Никогаш. Реагираат само кога нешто веќе се случи. Никогаш не дојдоа на терен да ја видат последицата од суши или поплави“, заклучува Бечиќ.

Земјата пукаше од суша, ветар носеше: Гасење пожари во суво место

За време на апокалиптичните пожари кои оваа година ја погодија Црна Гора, Вилован Марковиќ од Стиjена Пиперска целосно ги изгуби лозјата – околу 500 садници, токму кога грозјето било зрело за берење. И покрај тоа што лозјето било одржувано цела година, ситуацијата била дополнително влошена од екстремно сувиот период.

„Оваа година сушата беше особено силна и почвата беше исклучително сува. Најголема штета направи, како што ми објаснија од стручни лица, т. н. внатрешен пожар на растението –  односно, горе веќе беше топло и температурата огромна, а пожарот само мина низ лозјето. Имавме ситуација да видиме како земјата пука – толку беше сува“, вели Марковиќ.

Соговорникот нагласува дека земјоделците на микрониво гледаат како се менува климата – сушата почнува порано, дождовите доаѓаат подоцна, и тоа го отежнува подготвувањето на насадите за сезоната.

„Подоцна, во зима, долго траат дождовите – токму тогаш кога треба да се подготват растенијата за сезоната, да се одгребат, исфрезираат, пресечат… Сега имаме ситуација да ти потоне ногата во земјата од вода“, вели Марковиќ.

Тој од мал памети сушни сезони во Пипери, но оваа година, вели, „навистина беше најлошо“. Ситуацијата ја усложни тоа што во Пипери единствените извори на вода се бунарите, што летото најчесто пресушуваат.

„Имаме и цистерна, но е далеку и бара трошоци да се изгради. Имаме дождовница која се користи за технички потреби, но не е доволна. Тоа што го отежна гасењето пожари е тоа што немаме вода. Во 21­ви век, во место само 17 километри од центарот на главниот град на држава кандидат за ЕУ – тоа е сериозен проблем“, вели Марковиќ.

Имавме ситуација да видиме како земјата пука – толку беше сува“, вели Марковиќ. (Фото: ЦДМ)

Не заборава дека борбата со огнената стихија била исклучително тешка. „Користевме рачни резервоари, каде не можеше да се пријде, меѓутоа, оној што комплицираше ситуацијата: мораш повторно по вода, а таа е далеку. Додека стигнеш до неа, пожарот веќе се проширил, особено во тие услови каде што сушата дополнително помага. Ветарот исто така не ни одеше во прилог“, присетува се Марковиќ.

Тој напоменува и дека оваа година е изгубен и живот на еден војник. Причините за сето тоа ги гледа во лошо подготвената пожарна сезона, а не верува дека следната ќе биде подобра.

„По буџетот гледаме каква ќе биде подготовката за наредната пожарна сезона. Односно дека нема да биде подготвена“, предупредува Марковиќ.

Реакцијата на државата во препознавањето на опасноста од климатските промени, вклучително и сушата, смета тој, очигледно доцни.

„Од буџетот можете да видите каков е ставот на државата кон природните катастрофи: нема трошоци за помош за земјоделството, за ресурси, опрема за пожарникарите… За да креирате план и стратегија – за да добиете канадер – мора да го нарачате неколку години однапред. Еколошката држава е глува за тоа“, наведува Марковиќ.

Екстремни епизоди или постојан климатски тренд?

Директорката на Центарот за климатски промени, природни ресурси и енергија на Универзитетот „Доња Горица“, Иванa Војиновиќ, за ЦДМ истакнува дека историските податоци покажуваат ОТИ Црна Гора повеќе не поминува низ поединечни епизоди на екстремни суши, туку влегува во стабилен климатски тренд.

„Додека меѓу 1950-та и 1990-та сушите беа ретки и просторно ограничени, од 1990-тите се бележи силно зголемување на нивната честота, интензитет и траење. Денешните суши ги погодуваат сите сезони, а не само летото, што ја потврдува долгогодишната акција на климатските промени“, истакнува таа.

Најголемите последици ги чувствуваат централниот и јужниот регион, особено Зетската и Бијелопавлиќката рамнина, Подгорица и приморјето. Главниот град, велат, е најтопол во државата, бележи рекордни температури, сè поголем број тропски денови и продолжени периоди на суша.

Денешните суши ги погодуваат сите сезони, а не само летото, што ја потврдува долгогодишната акција на климатските промени, вели Војиновиќ. (Фото: ЦДМ)

Црна Гора, според неа, е дел од пошироката европска „жешка точка на сушење“.

Проекциите на климатските промени за Црна Гора јасно покажуваат дека ризиците ќе се зголемуваат, а просторот за прилагодување ќе се стеснува. Оптимистичкиот сценарио од Четвртата национална комуникација и Првиот двогодишен извештај за транспарентност на Црна Гора кон UNFCCC (2024) укажува на зголемување на просечната годишна температура за околу 2 °C до средината на векот и до 2.5 °C до 2100-та година, особено лете. Според песимистички сценарио, просечната годишна температура може да порасне за повеќе од 4 °C до крајот на векот, а летните температури дури и до 5 °C.

Се очекува количината на врнежи во просек да биде почеста, но поинтензивна – што значи подолги периоди на суша помеѓу дождови, зголемен ризик од шумски пожари и деградација на земјиштето, како и изразени сезонски осцилации во достапноста на вода.

Севкупен удар врз речиси сите сектори

Последиците од сушите се чувствуваат, според Војиновиќ, во речиси сите сектори: од земјоделството, енергетиката, снабдувањето со вода, шумарството, до туризмот…

„Сушите ја намалуваат количината на органска материја во почвата, го зголемуваат барањето за системи за наводнување, ја ограничуваат растот на растенијата и ја намалуваат достапноста на храна за домашни животни. Поради намалувањето на влажноста во почвата, во екстремни години доаѓа и до пад во количината и квалитетот на овошје, зеленчук и други култури, зголемување на трошоците за наводнување, а продолжените периоди на суша погодуваат и развој на болести и штетници“, објаснува Војиновиќ.

Сушите се сè почести во критични вегетациони фази, па се забележуваат промени во циклусите на созревање и раст на културите – што дополнително потврдува дека климатските сигнали веќе ја менуваат традиционалната агро-еколошка шема.

„Сè наведено влијае на приходите на земјоделците, особено малите производители кои често не можат да си дозволат модерна опрема, но и на безбедноста на снабдување со храна во земјата“, предупредува Војиновиќ.

Картата на промените на површината на водата помеѓу 1984 и 2021 година со Global Water Surface Explorer ја покажува динамиката на водата. Зелените и сините нијанси означуваат зголемување на водата, жолтата и црвената намалување, а црната означува дека нема промени во фреквенцијата на водата.

Анализата на податоци од сателитите (со користење NDWI индекс) – мера што покажува колку растенијата се навлажнети – открива постојан пад на водата во растенијата на територијата на Подгорица и Зета од 2016 до 2025 година. Просечните годишни NDWI вредности паднаа од -0,461 на -0,491. Пад од 0,03, иако изгледа мал, всушност означува значајна промена во реалната состојба на вегетацијата, а најекстремните вредности се забележани 2023 година (до -0,742).

Овој тренд потврдува дека растителниот покрив трпи сè поголем стрес поради сè почести и посилни суши.

Со водата испарува и економската добивка

Иако Црна Гора нема детален архив на економските загуби, достапните податоци покажуваат дека штетите се движат во десетици милиони евра годишно.

Војиновиќ предупредува дека на удар е и енергетскиот сектор, особено ХЕ „Пива“ и „Перуќица“, кои се доминантни производители на хидроенергија со учество од околу 76 проценти во вкупната количина електрична енергија испорачана од обновливи извори. Тие се соочуваат со намалување на производството поради ниските водостаи на реките во сушните години.

„За време на екстремната суша во 2017 година, производството на хидроелектраните беше намалено за 40-50 проценти во однос на 2016 година, што имаше директен финансиски ефект врз Електропривреда на Црна Гора (ЕПЦГ) и доведе до значително зголемување на трошоците за увоз и цените на електричната енергија. Во периодот од јануари до септември 2022 година, поради екстремната суша, ЕПЦГ забележа деловна загуба од 88,6 милиони евра, додека дневните загуби поради скап увоз надминуваа 1,5 милион евра. Ако климатските промени продолжат без прилагодување и диверзификација на енергетските извори, годишните загуби поврзани со хидроенергетиката би можеле да достигнат неколку стотици милиони евра до крајот на векот. Таквите загуби би ја загрозиле стабилноста на енергетскиот пазар, инвестициските текови и фискалната одржливост на државата“, предупредува Војиновиќ.

Покрај енергетиката, сушите имаат сериозни последици врз земјоделството, особено во Зетско-Бјелопавлиќката рамнина, каде загубите во приносите, намалениот квалитет на производите и деградацијата на земјиштето се одразуваат врз квалитетот и цената на понудата.

„Сушите доведуваат до зголемени трошоци за наводнување, загуби на сточниот фонд, раст на цените на сточната храна и намалување на тежината на добитокот, што директно влијае врз приходите на земјоделските домаќинства. Исто така, забележани се и индиректни ефекти во рибарството, каде екстремно ниските водостои на Скадарското Езеро во повеќе наврати (на пример јануари 2020) доведоа до привремена забрана за риболов од Министерството за земјоделство, што предизвика дополнителни економски загуби во овој сектор. Во екстремно сушните години, како што беа 2012 и 2017, кога пожарите зафатија и до седум проценти од вкупната шумска површина на Црна Гора, настанаа штети поголеми од четири милиони евра. Долгорочно гледано, според проценките на Светската банка, економските загуби поради климатските катастрофи, вклучувајќи ги и сушите, би можеле до 2050 година да го намалат БДП на Црна Гора за речиси осум проценти, доколку не се спроведат мерки за прилагодување“, предупредува Војиновиќ.

Економската вредност на водата најниска во земјоделството

Според најновите податоци на UN Water од 2021 година, Црна Гора од еден кубен метар потрошена вода остварува околу 21 долар економска вредност. Тоа е повеќе отколку во Албанија, Србија и Северна Македонија, но помалку отколку во Словенија и Хрватска, додека за Косово и Босна и Херцеговина нема податоци.

Анализата по сектори покажува дека земјоделството, рибарството и шумарството остваруваат само 3,84 долари, индустријата 7,31 долар, додека секторот на услуги остварува 30,76 долари по кубик вода. Ова јасно покажува дека примарниот сектор ја користи водата значително помалку продуктивно, додека секторот услуги создава најголема економска вредност.

Иако не постојат квантитативни податоци за сите типови и сите живеалишта, јасно е дека посувите услови, помалку вода во почвата и површинските води, зголемена температура на вода и воздух влијаат на биолошките заедници, предизвикуваат промени во фенологијата, намалена отпорност на екосистемите и можни миграции или губење на видови. На пример, со зголемување на температурите и намалување на врнежите, шумите на Црна Гора се ранливи – изложени на интензивно сушење, зголемена зачестеност на шумски пожари, патогени габи и инсекти.

Значи, може да се каже дека негативните ефекти од сушата врз биодиверзитетот и екосистемите во Црна Гора се веќе присутни и во пораст, особено во заштитени или ранливи подрачја, и дека се потребни поинтензивни и системски мерки за мониторинг, прилагодување и зачувување, за да се ублажат тие ефекти.

Загуби во водоснабдувањето над 50 проценти, нивото на водата рекордно ниско

Сушите го загрозуваат јавното водоснабдување, особено во помалите општини кои зависат од локалните извори.

„Карстните извори пресушуваат, а акумулациите се празнат до критично ниво. Во руралните подрачја доаѓа до недостиг и намален квалитет на водата за пиење. Во текот на долгите периоди на ниски водостои, дури и големи реки, како Морача, пресушуваат на подолги делови од коритото, што има многу тешки последици врз еколошката и општествената средина“, наведува Војиновиќ.

Табела на ефикасноста на користење на водата. (Извор: UN Water)

Таа истакнува дека црногорскиот водоводен систем губи повеќе од половина вода пред да стигне до корисниците, а во одделни општини загубите достигнуваат и до 67 проценти.

Од „Водовод и канализација“ на Подгорица рекоа дека неодамнешните летни суши предизвикале голем притисок врз мрежата за водоснабдување и дека имале рекорден број интервенции. Тие потврдија дека проценетите загуби во водоводната мрежа во моментов изнесуваат околу 54 проценти.

„Прекумерната потрошувачка и намаленото ниво на водата на извориштата доведоа до пад на притисокот во мрежата и повремени прекини во снабдувањето, особено во приградските и селските подрачја“, истакнуваат од подгоричкиот „Водовод“.

Во „Водовод и канализација“ наведуваат дека системот во текот на јуни, јули, август и септември работел „со полн капацитет“, со секојдневна максимална дистрибуција на вода за пиење.

„Во тој период беа забележани повеќе од 2.500 интервенции, или околу 26 дневно, најчесто поради дефекти предизвикани од енормна потрошувачка. Освен тоа, вработените даваа поддршка на Службата за заштита и спасување при гасење пожари – со обезбедување додатни количини вода и ангажирање екипи на терен“, истакнуваат од „Водовод“.

Најчести проблеми имаат приградските и селските населби, каде потрошувачката е најголема, а капацитетот на мрежата ограничен. Тие појаснуваат дека системот е проектиран првенствено за санитарни и основни животни потреби, а во текот на летото имале широко распространета појава на наводнување зелени површини, полнење базени и слично.

„Во текот на летото 2025 година, рестриктивниот режим на водоснабдување беше применуван за подрачјата на Лјешанска Нахија, Какричка Гора и повремено за подрачјето на Кучи. Прекините во водоснабдувањето траеја според однапред утврден распоред што навремено беше најавуван, и се применуваа во еден дел од денот, додека во другиот дел беше предвидено резервоарите да се полнат за наредниот ден“, објаснуваат од „Водовод“.

Изворите, бунарите и целиот водоводен систем во текот на летото биле под силен притисок.

Проблемите, наведуваат тие, најчесто се јавуваат во приградските зони и селските населби на повисоки коти, каде притисокот е послаб и се случуваат почести прекини.

„Зголемената потрошувачка на вода е очекувана во текот на летото, па претпријатието за сезоната се подготвува преку инвестиции, ремонт на пумпи и реконструкции на делови од мрежата, но и кампањи со кои се апелира до граѓаните да ја користат водата рационално“, рекоа од „Водовод“.

Тие наведуваат дека реконструкцијата на старите цевководи, како и намалувањето на загубите во водоводната мрежа, претставуваат еден од клучните приоритети на претпријатието и дека овие активности се спроведуваат според однапред утврден план за инвестиции.

Нема кризен план во случај на екстремен недостиг на вода

Претпријатието, како што наведуваат, спроведува низа мерки за да го одржи системот.

„Една од клучните мерки е воведување рестрикции во поединечни делови од градот, со цел да се обезбеди рамномерна распределба на водата. Овие мерки подразбираат: обезбедување вода за пиење во текот на денот, додека ноќе резервоарите се полнат за да се стабилизира системот за наредниот ден. Ваквиот режим овозможува дури и во услови на зголемена потрошувачка, сите корисници да имаат пристап до основните количини вода“, објаснуваат од претпријатието.

Во соработка со Комуналната полиција, вработените од подгоричкиот „Водовод“ спроведуваат интензивни теренски контроли со цел идентификација на нелегални приклучоци, откривање злоупотреби и нерационална потрошувачка вода во сите делови на главниот град.

На прашањето дали е направена проценка на одржливоста на постојните изворишта во контекст на климатските промени, подгоричкиот „Водовод“ наведува дека, според информациите со кои располагаат, изработка на таква проценка досега не била направена.

„На ниво на главниот град постои Штаб за кризни ситуации, кој обезбедува вода во подрачјата без водоснабдување и во случај на недостиг на вода, додека кризен план во случај на екстремен недостиг на вода, според нашите информации, не постои“, велат од таму.

Потребен е премин од реактивно кон проактивно делување

Во наредната година, Црна Гора, според мислењето на Ивана Војиновиќ, системски би можела да преземе неколку клучни мерки за да спречи повторување на сценаријата со суши, при што особено се истакнува модернизацијата на управувањето со водните ресурси и унапредувањето на земјоделскиот сектор.

„Прво, неопходно е државата да ја забрза имплементацијата и оперативно да воспостави систем за следење и управување со суши и хидрометеоролошки аномалии, бидејќи во Црна Гора трендот на долгорочни суви периоди е во пораст, па се очекува пад на достапниот проток на вода по речните сливови до 27 проценти во наредните децении“, додава Војиновиќ.

Второ, системот за водоснабдување мора да биде унапреден преку инфраструктурни инвестиции.

„На пример, годинава преку Европската инвестициска банка (ЕИБ) и Инвестициската рамка за Западен Балкан (WBIF) беше доделен грант од околу 23,5 милиони евра за проширување и модернизација на водоводните и канализационите мрежи во општините Колашин, Рожае и Мојковац. Тоа е можност во рок од дванаесет месеци да започнат работи за намалување на загубите на вода, оптимизација на користењето на изворите и воведување плански режими за најкритичните водни текови и резервоари“, укажува Војиновиќ.

Трето, во земјоделскиот сектор, кој е особено изложен на суши, потребно е, вели таа, да се забрза примената на напредни системи за наводнување, поотпорни сорти и подобро системско планирање.

„Според извештаите на ФАО, токму земјоделството е едно од приоритетните подрачја за адаптација во Црна Гора, а се констатира и дека постојат празнини во воспоставувањето на системи за рано предупредување, метеоролошки услуги и системско планирање за секторите во ризик“, додава Војиновиќ.

Четврто, државата, додава таа, неодамна усвои стратешки документ – Национален план за адаптација на климатските промени 2025–2035, но тој треба да се преточи во акциски мерки со јасни рокови за наредната година.

„Петтиот елемент е учеството и информирањето на јавноста. Општеството и локалните заедници мора да бидат вклучени во планирањето и брзо да реагираат на предупредувањата, намалувајќи го ризикот преку локални мерки како рационална потрошувачка на вода, заштита на земјиштето и дренажа. Ако овие мерки се активираат во следните дванаесет месеци – инфраструктурно зајакнување, системско следење, земјоделска отпорност, институционален развој и посилна општествена свест – Црна Гора значително би ја зголемила својата отпорност на суши и би го намалила ризикот од повторување на нивните разорни ефекти“, заклучува Војиновиќ.

За превентивно делување, значи, тешко дека може повеќе да се говори. Црна Гора живее нов, предизвикувачки климатски тренд и без доследно и континуирано делување и вложување, за да ги заштити водните ресурси и да го унапреди веќе загрозеното водоснабдување и земјоделство, ќе трпи и природни и економски загуби.

С. ЃУКАНОВИЌ – Л. ЛАЛОВИЌ

*Овој текст ЦДМ го изработи со поддршка на MEMO 98 и UNESCO во рамки на проектот „Дигитални алатки и АИ за известување за климата и катастрофите“