„Јас не сум преведувач по вокација и кога се сретнувам со преведувачи, одам чекор назад, затоа што ова ми е ангажман кој го правам со љубов. Благодарна сум му на мојот сопруг, Луан Старова, кој ме поттикна да преведувам кога ми рече ‘Ти со твоето право, во пензија нема да можеш да се бавиш’“, рече професорката во пензија и поранешна уставна судијка Гзиме Старова, која ја преведе книгата „Идис“ од Робер Бадентер. Некогашниот француски министер за правда кој ја укина гилотината во 1981, почина на 95 години на 9 февруари.

Во Францускиот институт во Скопје во четвртокот се одржа двојна промоција, на книгите „Идис“ во издание на „Или-Или“, и „Везење“ од Марџан Сатрапи, во издание на „Бункер“.

Во времето на распадот на Југославија, Бадентер беше претседател на арбитражна комисија во рамките на Мировната конференција за Југославија во 1991, која стана позната како Бадентерова комисија. Таа оцени кои републики можат да бидат меѓународно признати, при што рече дека во тој момент тоа можат да бидат само Словенија и Македонија, но Македонија тогаш не поднесе барање за членство во ОН, а во 1992 со Лисабонската декларација на ЕЗ беше блокирана од Грција. Бадентер стана дел од секојдневниот политички живот во Македонија и со таканареченото Бадентерово мнозинство, кое почна да се применува по воениот конфликт во 2001 и предвидува вклучување на малцинските етнички заедници во носењето важни одлуки.

Професорката Старова, во емотивната вечер со голема љубов и сеќавања говореше за Франција, за пријателството со Бадентер, за книгите, за преводите, за својот сопруг, академик, писател и дипломат Луан Старова, кој почина во 2022 година. Таа кажа дека Францускиот институт им бил најчесто свратилиште со сопругот, но и место каде се иницирале и одржале многу активности поврзани со нив двајца.

„После скоро 3 години, ова е мое прво навраќање во Институтот и ми е драго што гледам толку многу познаници, толку многу драги лица пријатели кои негувајќи го пријателството со Луан, како да го продолжуваат тоа сега и со мене“, кажа Старова и додаде: „Оваа промоција ја доживувам двојно, најнапред како еден омаж на господинот Бадентер кој беше легенда, во секој поглед. Ја имав таа чест и задоволство покрај мојот сопруг и да го запознаам лично, имам толку спомени, толку контакти со Бадентер, така што вечерашнава промоција ја доживувам и како една ‘средба’ со него. Тој знаеше дека јас ќе ја преведувам книгата, беа во преписка со Луан, беше пресреќен и мислам дека оваа книга за Бадентер имаше посебно значење“.

„Ние целото семејство сме франкофони, ја знаеме историјата, јазикот, книжевноста, литературата, музиката, уметноста. Живееме со француската култура“, рече Старова. (Фото: Француски институт)

Старова говореше за Бадентер како за врвен правник, дека бил голем човек, принципиелен човек кој знаел кога и како да реагира, шармер, визионер, сѐ следел, пред сѐ голем ум. Човештвото се осиромаши за еден таков ум, кажа таа.

„Бидејќи зад мојата преведувачка актиовност стои еден голем човек, голем татко, голем дедо, Луан Старова, тој беше инцијатор да почнам д се бавам со преводи, оваа промоција ја дожиувувам како омаж на Луан Старова. Тој често ме поттикнуваше, штом завршев една книга, ми велеше ‘Ајде сега почни ова’. Јас му велев: ‘Само немој да ја нудиш на издавачите, да не ме брзаат. Кога ќе биде, ќе биде’. Тоа беше нашиот премолчен договор. Има нешто друго што ме внесе во овој превод. Можеби таа точка што ги спојуваше книгата ‘Идис’ и книгите од ‘Балканската сага’ на Луан, особено неговата книга ‘Баба’, бидејќи во двете книги се прикажува за бабата на едниот и бабата на другиот автор и се прикажува за патешествието на двете семејства“, рече професорката.

„Идис“ е втора книга од Бадентер која таа ја превела, и вели дека е поразлична од „Аболиција“. „Идис“ е преведена меѓу 25-30 јазици. Старова кажа дека тоа е книга која зборува не само за судбината на едно семејство, за бабата Идис, туку и за историјата на Франција во еден одреден период од историјата, Втората светска војна. Кога ја превела и завршила книгата, академик Луан Старова бил сѐ уште жив. Се сеќава дека од преписоката меѓу него и Бадентер, авторот напишал бил воодушевен и дека македонскиот превод ќе има посебно место меѓу останатите книги.

Во Францускиот институт во Скопје во четвртокот се одржа двојна промоција, на книгите „Идис“ во издание на „Или-Или“, и „Везење“ од Марџан Сатрапи, во издание на „Бункер“. (Фото: СДК.МК)

„Ние целото семејство сме франкофони, ја знаеме историјата, јазикот, книжевноста, литературата, музиката, уметноста. Живееме со француската култура. Од оваа книга научив не само за личната димензија на Бадентер, научив и за Франција во тој период.
Кога еден таков интелектуалец пишува книга, книгата ви станува блиска, таа историја станува ваша. Тоа е умешноста на големо перо. Почестена сум што моето име ќе се запише дека сум го преведувала“, рече Гзиме Старова.

Како адвокат и активист за човекови права, Бадентер воведе големи правни реформи во земјата откако Франсоа Митеран беше избран за претседател во мај 1981 и го именуваше за министер за правда.

Б. НЕСТОРОСКА