Претседателските избори во Северна Македонија во 2024 би можеле да бидат најизрамнети во поново време, додека парламентарните избори, кои ќе се одржуваат истовремено, обезбедуваат дополнителни програми и го зголемуваат влогот, се вели во анализата на Здравко Вељанов, докторанд по компаративна политика на Централноевропскиот универзитет во Виена, виш аналитичар во Институтот за транспарентност во Будимпешта и соработник на Центарот за истражувања на Југоисточна Европа во Грац. Вељанов е дел од групата БИЕПАГ, составена од угледни политички истражувачи од Западен Балкан.
Граѓаните ќе можат да избираат од широк спектар на претседателски кандидати, чии политички позиции се протегаат од крајна левица до крајна десница. Со оглед на поддршката на партиите за овие кандидати, овие двојни избори стануваат особено предизвикувачки за главните центристички партии. Иако првичните анкети покажуваат победа на централно-десничарската ВМРО-ДПМНЕ, дали таа може да формира влада и дали нејзиниот претседателски кандидат може да привлече поголем број гласови во вториот круг, може да зависи од нејзината способност за компромиси за клучните прашања. Два тренда се појавуваат во овој предизборен период: поделена и поларизирачка реторика на претседателските кандидати и тешкотии во претходните преговори за потенцијални изборни коалиции.
Предизвикувачите и во македонскиот и во албанскиот блок ќе се обидат да ја размрдаат владејачката коалиција во обид дополнително да го диверзифицираат Собранието. Пред изборите можеме да набљудуваме и анализираме што се нуди во писмена форма преку партиските програми и социјалните мрежи и да добиеме увид во насоката на реторичкиот развој на партиите.
За да ги истражиме позициите на партиите, користевме неколку методи, како автоматска анализа на текст и анализа на податоци од социјалните медиуми. Анализата се базира на сите достапни документи од 2010 до 2021 и се фокусира само на политичките партии кои писмено ги објавиле своите програми на македонски јазик. Анализата ги исклучува партиите чии програми се многу кратки и партиските програми кои не се објавени во читлив формат. Покрај тоа, рачно ја потврдивме должината на партиските програми и ја проверивме зачестеноста на термините што потенцијално можат да ја одредат позицијата на партиите.
Анализата е заснована врз надгледувани методи на идеолошко скалирање – бодување зборови. За таа цел, се потпревме на идеолошките оценки за позиционирање на Експертското истражување на Чапел Хил, кои обезбедуваат само привремени резултати. Во вториот чекор од анализата, нашиот модел бодува секој поединечен збор од текстот и го користи доделениот првичен резултат за да го постави во двете димензии. Ние ги позиционираме партиите на двете идеолошки скали: лево-десно и ГАЛ-ТАН. На пример, зборовите како социјално, здравје, намалување или интеграција ќе ја привлечат позицијата на партиската програма кон левицата, додека зборовите како буџет, проект или развој повеќе ќе натежнат кон десницата.
Има изненадувачки мали разлики помеѓу политичките партии кога станува збор за нивното позиционирање лево-десно. Во 2020, освен Левица и Интегра, поголемиот дел од останатите партии се групирани во средината. Сосема очекувано, Левица имаше најлевичарска програма, додека кампањата на Интегра во 2020 го одразува нивниот крајнодесничарски статус. На последните парламентарни избори имаше суштинско поместување на СДСМ и ВМРО-ДПМНЕ во различни правци. Додека програмата на СДСМ се движеше налево во споредба со сите нејзини претходни програми, програмата на ВМРО-ДПМНЕ се движеше повеќе надесно.
Како второ, го разгледавме позиционирањето на партиите на традиционалистичко-интеграциската оска ГАЛ-ТАН. Забележуваме дека повеќето партии во текот на анализата беа подесно свртени кон традиционалистичкиот спектар. Посебно забележливи се позициите на Левица и Интегра, кои сега се блиску една до друга. Ваквата позиција на Левица е резултат на прилично агресивниот јазик во изборниот процес во 2020, кој се фокусираше на Договорот од Преспа и нејзината кампања за поеклектично позиционирање на земјата кон западот во она што таа тврди дека е мултиполарен свет. Партиската програма на СДСМ за 2020 почиваше на идејата за членство на земјата во ЕУ. Можеме да забележиме и маргинално поместување кон десно во програмата на ВМРО-ДПМНЕ. И на крај, активноста на Твитер на двајцата водечки кандидати на двете најголеми политички партии укажува дека овие партии имаат тенденција да ја ублажат својата реторика на социјалните мрежи во споредба со партиските програми од парламентарните избори во 2020. Гледаме поместување на позицијата на ВМРО-ДПМНЕ за речиси една точка кон центарот. И СДСМ се префрла кон центарот, односно повеќе реторика во однос на својата програма. Сепак, важно е да се забележи дека овие поместувања се во спротивна насока.
Разочарувањето од процесот на интеграција во ЕУ во последните неколку години и нерешените билатерални прашања кои постојано се појавуваат се чини дека ги придвижуваат партиите повеќе кон традиционалистичката оска, дури и за време на овие избори. И покрај тоа што процесот на интеграција во ЕУ ќе продолжи да биде главна точка во агендите на партиите, билатералниот проблем со Бугарија и глобалното позиционирање на земјата исто така ќе бидат дефинирачки прашања. Кога станува збор за оската лево-десно, опаѓачкиот стандард на граѓаните, растечката инфлација, здравствената политика и широко распространетата и неконтролирана корупција се на врвот на клучните зборови идентификувани во анализата. Затоа, како што изборите почнуваат да се вжештуваат, граѓаните треба да очекуваат исклучително разновидна понуда и по лево-десниот и по интеграционистичко-традиционалистичкиот идеолошки спектар.
