Јан и Елс беа во брак речиси пет децении. На почетокот на јуни тие починаа заедно откако двајца лекари им дадоа смртоносни лекови. Во Холандија, ова е познато како дуо-евтаназија. Тоа е легално и ретко – но секоја година сè повеќе холандски парови избираат да го завршат својот живот на овој начин.
Јан (70) и Елс (71) се запознале во градинка – нивното партнерство било доживотно. Кога бил млад, Јан играл хокеј за младинската репрезентација на Холандија, а потоа станал спортски тренер. Елс се обучилa за наставничка во основно училиште. Јан имаше операција на грбот во 2003, но состојбата не се подобри. Тој го стопираше тешкиот режим на лекови против болки и повеќе не можеше да работи, но Елс сè уште беше зафатена со предавања. Понекогаш зборуваа за евтаназија – Јан му објасни на своето семејство дека не сака да живее предолго со своите физички ограничувања. Во тоа време парот се приклучи на НВВЕ – холандската организација за „право на умирање“.
Во 2018, Елс се повлече од наставата. Таа покажувала рани знаци на деменција, но не сакаше да оди на лекар – можеби затоа што била сведок на опаѓањето и смртта на татко ѝ со Алцхајмерова болест. Но, дојде момент кога нејзините симптоми не можеа да се игнорираат. Во ноември 2022, откако ѝ беше дијагностицирана деменција, Елс луто излезе од консултантската соба на лекарот, оставајќи ги таму сопругот и синот. Откако Елс дозна дека нејзината состојба нема да се подобри, таа и Јан, со нивниот син, почнаа да разговараат за дуо-евтаназија – двајцата да умрат заедно.
Во Холандија, евтаназијата и потпомогнатото самоубиство се легални ако некој направи доброволно барање, а нивното страдање – физичко или психичко – лекарите го оценат како „неподносливо“, без изгледи за подобрување. Секое лице кое бара помош за умирање го оценуваат двајца лекари – вториот ја проверува проценката направена од првиот. Во 2023, 9.068 луѓе починале од евтаназија во Холандија – околу 5% од вкупниот број на смртни случаи. Имало 33 случаи на дуо-евтаназија, значи 66 лица. Станува збор за сложени случаи што се покомплицирани ако еден од партнерите има деменција, каде што може да има несигурност за нивниот капацитет да дадат согласност.
„Многу лекари не сакаат ни да помислат да извршат евтаназија на пациент со деменција“, вели д-р Росемаријн ван Бручем, геријатар и етичар во Медицинскиот центар Еразмус, во Ротердам.
Ова беше ставот и на матичниот лекар на Јан и Елс. И таа неподготвеност кај лекарите се рефлектира во бројките за евтаназија. Од илјадниците кои починале во 2023, 336 имале деменција. Значи, како лекарите го оценуваат законското барање за „неподносливо страдање“ кај пациенти со деменција? За многумина со рана фаза на деменција, неизвесноста за тоа како работите би можеле да напредуваат може да ги наведе да размислуваат за крај на својот живот, објаснува д-р Ван Бручем.
„Дали нема да можам да ги правам работите што ми се важни? Дали повеќе нема да го препознавам моето семејство? Ако можеш доволно добро да го изразиш тоа, ако е воочливо и за докторот кој е подготвен да изврши евтаназија, како и за [вториот] лекар кој е специјализиран за ментална компетентност, егзистенцијалниот страв од она што доаѓа може да биде причина да се размислува за евтаназија“, вели таа.
Бидејќи нивниот општ лекар не сакал да се ангажира, Јан и Елс пристапиле до мобилната клиника за евтаназија – Центарот за експертиза за евтаназија. Таа надгледувала околу 15% од асистираните смртни случаи минатата година во Холандија и, во просек, одобрува околу една третина од барањата што ги добива.
Во случај на пар кој сака да го заврши својот живот заедно, лекарите мора да бидат сигурни дека едниот партнер не влијае на другиот. Она што го загрижува д-р Тео Бур е влијанието на случаите на дуо-евтаназија – особено откако годинава еден од поранешните холандски премиери и неговата сопруга избраа да умрат заедно и станаа светска вест.
„Во изминатата година видовме десетици случаи на дуо-евтаназија и постои општа тенденција за ‘хероизирање’ на умирањето заедно“, вели д-р Бур. „Но, табуто за намерно убиство – тоа еродира, особено кога станува збор за дуо-евтаназија“.
На денот на смртта на Јан и Елс сите се собраа во локалната болница. Таму беа најдобрите пријатели на двојката, браќата на Јан и Елс и нивниот син и снаата.
„Имавме два часа заедно, пред да дојдат лекарите“, вели синот. „Разговаравме за нашите сеќавања… И слушавме музика“ „Последниот половина час беше тежок“, вели нивниот син. „Докторите пристигнаа и сè се случи брзо – тие ја следат својата рутина, а потоа сè е само прашање на минути“.
Лекарите им дадоа смртоносни лекови на Елс ван Ленинген и Јан Фабер и тие заедно починаа на 3 јуни 2024.
