Цела шок соба плачеше по 20-годишната Верица Белчовска, која почина по повеќе од десет дена во кома, откако беше прегазена на пешачки премин во Струмица, вели д-р Маја Мојсова-Мијовска, директорка на КАРИЛ и анестезиолог со долгогодишно искуство и национална координаторка за трансплантација. Како лекар на КАРИЛ таа секојдневно се соочува со најтешко повредени за чиј спас е потребна брза интервенција и прибраност. Но, емоциите ја преплавиле во случајот на Белчовска од беровско Русиново, по чија смрт на 17 април, на Клиниката за кардиохирургија по втор пат во земјава беше извршена трансплантација на срце од починат дарител.
„Тага кај лекарите имаше во салата за експлантација на органите, но најголема радост има во салата за трансплантација. Нема зборови за таа радост кога ќе зачука срцето“, вели д-р Мојсова-Миовска.
Со силни емоции од деновите полни со тага, радост, адреналин, стрес, д-р Мојсова-Миjовска за САКАМДАКАЖАМ.МК говори за емотивната страна на трансплантацијата, како да им се долови органодарителството на семејствата кои ги губат блиските, за медицинските процедури, законитоста, како и за подигнувањето на свеста.
Докторите ѝ се поклонуваат на младата девојка чие семејство одлучи да ги донира нејзините органи. (Фото: Фејсбук профил на Венко Филипче)
Белчовска беше донесена на Ургентниот центар на КАРИЛ со внатрешни крварења на мозокот при што е оперирана и по краткото лекување во интензивната нега и исклучување на седацијата, лекарите се посомневаа на мозочна смрт. Откако лекарите утврдија мозочна смрт, семејството се согласи да ги донира нејзините срце, бубрези и коскени ткива. Срцето на девојката му го продолжи животот на 22-годишниот Иле Стрезоски од тетовското село Брвеница, а останатите органи спасија уште најмалку десетина пациенти.
„Моите емоции се многу силни, верувајте, многу е тешко кога гледате трагедија да ги исклучите сопствените емоции. Не може да е лесен разговорот. Се трудам да останам професионална, но неминовно дека нѐ допираат чувствата на тие што губат член од семејството. Кога се работи за млад живот секогаш сме поемотивни, тоа е неминовно. Цела шок соба плачеше за девојчето. Ние се зближуваме со фамилиите, ден денес сме блиски. Трансплантацијата бара да допреме до најчовечното кај луѓето кога ќе им се претстави целата приказна, а луѓето тоа го имаат – човечното. Да им кажеме дека за нивниот близок нема живот, мртов е, но дека дел од него ќе живее во друг, дека ќе спаси друг живот. Нема поголема надеж за нешто добро после таква голема загуба и сметам дека тоа е она за што фамилиите најмногу се одлучуваат. Тој момент, дека дел од нивниот близок продолжува да живее и тоа е единствен начин некој да продолжи да живее, без да ги познаваат конкретните лица. Тоа е највисок степен на човекољубие“, вели Мојсова-Мијовска.
Не бараме веднаш од семејствата да се произнесат за органодарителство, ги оставаме да поминат низ тагата
Појаснувајќи ја процедурата, д-р Мојсова-Мијовска вели дека мозочната смрт најчесто е предизвикана од сообраќајни несреќи, и тоа пациентот бил или пешак или на мотор. Мозочна смрт може да настане и поради внатрешни крварења на мозокот поради аневризма, хипертензија, промена на крвните садови тромбоза на крвните садови.
„Кај семејствата, па и кај нас надежта последна умира. Ние би сакале сите да ги спасиме, но некогаш тоа не е возможно“, вели анестезиологот. (Фото: К. Попов)
„Кај мозокот проблем е што нема можност за регенерација и тоа што е уништено во мозокот не можеме да го вратиме назад, особено вакви крварења кои прават компресија на сите структури на мозокот и ги уништуваат сите центри. Важно е дека мозокот е пилотот во авионот, односно, без мозок не можеме да живееме. Без разлика што срцето работи по некаков автоматизам, но сите витални центри за живеење се наоѓаат во мозокот и доколку тие изумрат, нема живот. Тоа значи смрт. И кога се работи за мозочна смрт, тоа за жал значи смрт. Да не го мешаме овој збор со кома. Друго е мозочна кома во којшто резултатите се гледаат, па рефлексите, па напредува пациентот, бидејќи имаме извадено многу пациенти од кома. Но, ова не е само кома, ова е мозочна смрт. И кога ќе дојде прашање дека ние сме процениле оти во суштина нема акција мозокот, мораме да направиме тестирања. Затоа што ако не направиме тестирања, не можеме да докажеме дека е тоа така“, вели докторката.
Тоа се клинички тестови со кои ги проверуваат сите рефлекси коишто се диригирани од мозокот. Тие тестови се прават покрај креветот на пациентот т. е. на интензивното лекување, затоа што ниедна мозочна смрт или кома не можат да бидат надвор од интензивна. Ако е надвор пациентот, тој е мртов. Тие пациенти се на респиратор и нивните функции се поддржани со лекови континуирано за да може да ги одржат органите, но примарна цел на лекарите е да го одржат мозокот и да спасат тоа што може од мозокот. За жал, вели таа, не е секогаш таков случајот, не можат да направат повеќе од тоа. Тестовите се доста важни и им укажуваат за каква ситуација се работи, тоа се првите тестови и тие не се дефинитивни. За три до шест саати се прават втори тестови кои се слични на претходните, но тука има малку продлабочување, го испитуваат респираторниот центар, значи центарот за дишење дали ќе има поттик за да работи. Ако нема поттик, тоа е значи дефинитивно мозочна смрт, затоа што тој центар е најосетлив за јагледродниот диоксид што го имаме во крвта.
„Ако се покрене тој центар значи не е мозочна смрт и можеби, да, може да остане со многу последици тој пациент, но во суштина работиме на тоа да го извлечеме. Тие испитувања ги работат најчесто болничките координатори. Јас сум национален, а под мене за среќа има седум болнички координатори, порано бевме двајца-тројца. Тие ги прават тие тестови во присуство на сите лекари на интензивна нега. Мора да има сведоци дека тие се направени како што треба“, вели таа.
Потоа се закажува ангиографија, да се испитаат крвните садови на целиот мозок за да видат дали воопшто има циркулација. Тоа го закажуваат во наредниот период како ќе се договорат со Институтот за рентген.
Докторката вели дека и со клиничките испитувања веќе знаат каква е состојбата, но и во Законот стои, а и тие сметаат дека е треба ангиографија да се направи оти таа е видлива, не само за лекарите, туку е видлива и за семејството ако сака да ја види.
Потоа се формира Комисија од Министерството за здравство, тоа се тројца лекари, најчесто неврохирург, невролог и анестезиолог, независни, кои не учествувале во лекувањето. Со сите овие испитувања тие потврдуваат дека се работи за мозочна смрт. Кога Комисијата ќе се собере, тоа е моментот кога се прогласува смрт на пациентот.
Маја Мојсова-Мијовска (десно) со својот тим болнички координатори-д- р Билјана Андоновска и д-р Весна Дурнева. Лани на 23 мај На Клиниката за кардиохирургија во Скопје, по 6 часа операција, беше трансплантирано новото срце во телото на 54-годишниот пациент. (Фото: М. Мојсова-Мијовска)
Времето во кое се собира Комисијата некогаш е многу кратко, се работи за ноќни саати, најчесто се тоа дежурните екипи кои не биле директно поврзани со состојбата на пациентот, ниту пак на прием ниту на операција, ниту пак во интензивното лекување.
„Најчесто брзо оди тоа, имаме и добра соработка со Институтот за рентген и во суштина брзо ги процесираме тие работи и Комисијата брзо се состанува. Отприлика, тоа се пет-шест часа заедно со вторите испитувања, мора да има времетраење од првите до вторите клинички тестови. За седум-осум часа ние сме готови со дијагнозата и со заклучокот дека тоа е мозочна смрт. Меѓу другото, мора да знаеме и за каков пациент се работи од претходно, да ја знаеме неговата претходна состојба. Дали има малигни заболувања, мора да исклучиме многу заболувања кои не можат да одат во прилог на органодарителството“, вели Мојсова-Мијовска.
„Кога ќе го докажеме тоа, ја бараме фамилијата да дојде да поразговараме, прво, за жал, да им ја соопштиме тажната вест. Не веднаш разговараме за органодарителство, генерално разговараме за сите испитувања кои сме ги направиле и како сме дошле до дијагнозата мозочна смрт за да можат да разберат. На некои семејства и сме покажувале ангиографија. Кај семејствата, па и кај нас надежта последна умира. Ние би сакале сите да ги спасиме, но некогаш тоа не е возможно. Тоа се моменти на таква една тага, сме виделе тага и за повозрасни пациенти, и за млади, особено за деца, не е опислива таа тага на семејството. Немојте да мислите дека тоа нас не нѐ допира, напротив, многу нѐ допира и ние поминуваме низ разни емоции, тешки емоции и се соживуваме со фамилијата. Потоа, разговараме за опциите што може да биде после смртта и како би сакале да постапиме. По закон, за шест часа би требало семејството да се одлучи кон органодарителство или не. Доколку не, за шест саати треба да ги прекинеме сите постапки на лечење, сѐ што го стимулира срцето, притисокот, бубрезите, тоа се лекови кои анестезиолозите ги користат. Тоа е законскиот дел“, вели Мојсова-Мијовска.
Таа кажува дека многу е тешко во моментот кога знаат дека починал некој нивни близок семејствата да бидат децидни дека сакаат да донираат.
„Оставаме време, да ја разработат тагата, да ги видат опциите, им нудиме освежување, лекови, да излезат на воздух. Тие плачат надвор и верувајте и ние си плачеме во ординација, скришно, емоциите се пресилни“, вели докторката.
Во законот е наведено дека за согласност се потребни две третини од семејството, ако се тројца од блиска фамилија, две деца и еден сопружник, тогаш треба барем двајца да се согласни.
„Во овие случаи, и семејствата на Белчовска, и лани на Емилија Динева, сите беа согласни. Тие во наредните половина час одлучија дека ќе ги донираат органите“, рече Мојсова-Мијовска.
Многу е важен квалитетот на органот, не е само да се добие
Тука не завршува приказната, лекарите секогаш им кажуваат дека ќе најдат соодветни приматели на органите, што не е секогаш лесно иако ги имаат листите. Примателите мора да бидат прво со соодветна крвна група или компатибилна крвна група. Второ, за различни органи, различни се критериумите, кога се работи за срце, важна е големината на срцето, големината на пациентот и обемот на градниот кош. Мора крвните садови да бидат компатибилни за да може срцето да се смести.
„Се трудам да останам професионална, но неминовно дека нѐ допираат чувствата на тие што губат член од семејството“, вели докторката. (Фото: К. Попов)
Најпогодните приматели се бираат софтверски, некогаш се десет, некогаш се шест пациенти, од тие треба да се изберат најидеалните според најблиското до ХЛА типизација. Таа е компатибилноста на органите во однос на ткивниот имунитет за да нема потоа офрлање на органот.
Од починат дарител може да се донира рожница, бели дробови, срце, црн дроб, панкреас со бубрези, црева, делови од коски.
„Тоа се одвива во еден момент што за мене се чини вечност, додека да ги најдеме вистинските пациенти за вистинскиот орган. Во исто време, координираме ХЛА типизација, како и Институтот за трансфузиологија и Клиниката за нефрологија која ги повикува пациентите, кои знаат дека може да бидат повикани, но и да не влезат во најтесен избор. Сѐ уште се само овие листи, короната нѐ стопираше за црн дроб. За срце најпогодни се тие кои се највисоко на листата, т. е кои имаат најлоша прогноза во блиска иднина и кои се компатибилни со крвната група и градбата на пациентот и димензиите на срцето“, вели д-р Мојсова-
Мијовска и додава дека се прават и микробиолошки тестови, серолошки, за бактерии и инфекции.
„Многу е важно од донорот да не пренесеме преносливи болести на пациентот. Да не се контраиндикација за третманот, но да знаеме дека постојат и како ќе се одвива постоперативниот период. Може да се случи да има позитивен брис на грло, нос, уринарна инфекција, но за нив ги знаеме причинителите и тоа се работи кои се лечат. Малигните се исклучуваат, исто така и автоимуните заболувања. За ковид прележан пациент, зависи, може да биде донор, но мора да видиме колку штета направила короната. Затоа кажувам дека не секоја мозочна смрт е потенцијален дарител“, вели Мојсова-Мијовска.
Цела ноќ се вршат бескрајни телефонски разговори, милион повици, и кога се веќе при крај, кога ги знаат пациентите, тогаш се прави експлантација и тоа бара координација на сите екипи. Во тоа деноноќие, кажува таа како илустрација, направила 120 телефонски јавувања и 3 пати го полнела телефонот.
Експлантацијата најчесто се одвива на Клиниката за урологија. И извадените органи имаат век на траење, срцето треба во најбрз рок, четири саати, да се трансплантира.
„Имаме среќа што сѐ е на Клиника и сме координирани со Кардиохирургија кога да започнат таму да отвораат. Таа синхронизација е потребна оти вадењето и ставањето на срцето е стресен момент. Бубрезите може да се трансплантираат за 12 до 24 саати, но најубаво е во најбрз временски период. Деловите од коски се на крај. Се бара многу концентрција и тимски пристап. Кога му се јавивме на Иле околу 20 часот, рече веднаш доаѓам. На сите контакти што ги направивме, моравме и полицијата да ја известиме оти беше почнат полицискиот час. Голема е спремноста кај пациентите кога знаат дека немаат избор“, вели Мојсова-Мијовска.
Цел овој процес е невозможен без институционална поддршка, вели таа.
„Голема потпора е министерот за здравство Венко Филипче со кој сме колеги. Тој е дел од нас бидејќи како неврохирург и тој бил дел од екипите за докажување на мозочната смрт и добро го познава целиот процес на работа. Неговата поддршка за формирање на мешани тимови од јавното и приватното здравство доведе до екипирање на експертизата и една извонредна тимска работа кој очигледно вродува со успех“, вели докторката.
Нам ни треба едукација дека луѓето знаат што потпишуваат за органодаритетлство
Изминативе години, вели таа, расте свесноста во јавноста за органодарителството , особено по ланската прва трансплантација на срцето од Емилија Динева на 23 мај. Сѐ почесто, граѓаните деновиве на социјалните мрежи прашуваат што треба да пополнат за да се изјаснат дека сакаат да ги донираат органите после смртта.
„Законот нема да ја направи трансплатацијата. Трансплантацијата ја прават лекарите со согласноста од фамилиите“, вели националната координаторка за трансплантација. (Фото: К. Попов)
„Ништо не треба да се пополни. Според законот, сите сме донори, освен ако во текот на животот на нотар не се изјасниме дека не сакаме да ги донираме органите. Фамилиите одлучуваат. Ќе ми речат ‘Е па, ако не се реши фамилијата?’. Не, за ова се разговара дома. Мојата фамилија го знае мојот став. Тоа е моја оставштина. Тоа е исто како да не испочитувате нечиј тестамент. Законот ја формира легално трансплантацијата, да не се случи она што е најстрашно, продажба на органите. Но тоа што фамилијата се согласува да донира органи, тоа има поголема тежина од каква било друга“, потенцира д-р Мојсова-Мијовска.
За мислењата дали треба да имаме систем како САД со донорска картичка, таа вели дека не е против, но не смета дека тоа е клучно за успешно органодарителство.
„Истиот закон како нас го имаат Хрватска и Шпанија, и пак имаат повисок степен на органдарителство за разлика од САД, која има систем со картичка. Во Хрватска стапката е 47 отсто, во САД 42. Мислам дека е многу рано да видиме дали сме ги исцрпеле можностите на овој закон. САД има картичка која ја добиваат со возачка дозвола на 16 години. Нам прво ни треба едукација на матичните лекари. Не се согласувам дека ќе имаме поголема стапка ако имаме донорска картичка. Законот за трансплантацијата е многу важен затоа што ги става рамките што е легално правно. Но најважна е свесноста кај граѓаните“, вели д-р Мојсова-Мијовска која има поминато обуки во Загреб и Барселона за менаџирање на трансплантациски систем.
„Можеби во догледно време ќе стасаме и до донорска картичка, но ние сме во зародиш на работење на свеста, што значи мозочна смрт, што значат принципи на органодарителство. Законот нема да ја направи трансплатацијата. Трансплантацијата ја прават лекарите со согласноста од фамилиите. Кога ќе имаме висока свест, тогаш ќе може да зборуваме за менување на законот. Нам ни треба таа едукација, дека кога граѓаните ќе ја потпишат таа картичка, да знаат што потпишуваат. Доколку граѓаните не ја разбираат проблематиката и принципите на органодарителство кога ќе ги прашаат да ја потпишат донорската картичка голема веројатност е дека ќе одговорат со – не. Сметам подигање на свеста е клучно за успешно органодарителство, а не самиот закон“, вели д-р Мојсова-Мијовска.
За споредба со трансплантација во муслиманските земји, таа вели дека Иран има висока стапка, ама кај нив во законот стои дека секој е дарител и телото припаѓа на државата, а пак во Турција допрва сега развива.
„Трансплантацијата не препознава религии“, вели д-р Мојсова-Мијовска.
Б. НЕСТОРОСКА
